Groźny niedobór witaminy D

Witamina D jest jedną z lepiej znanych przez społeczeństwo witamin. Sięgają po nią zarówno osoby młode, jak i seniorzy. Podawana jest dzieciom w każdym wieku, a na aptecznych półkach występuje w postaci kapsułek, tabletek i kropli – jako preparat jednoskładnikowy lub z dodatkiem innych substancji. Wciąż jednak spożycie witaminy D w populacji polskiej jest zbyt niskie. Czym jest witamina D i jakie są oznaki jej niewystarczającej lub nadmiernej ilości w naszym organizmie?

Spis treści:

1. Czym jest witamina D?
2. Niedobór witaminy D
3. Niebezpieczny niedobór witaminy D w okresie ciąży
4. Nadmiar witaminy D
5. Źródła witaminy D 
6. Suplementy z witaminą D – najważniejsze zasady

Czym jest witamina D?

Określenie „witamina D” oznacza grupę związków steroidowych, z których największe znaczenie dla człowieka mają witaminy D2 oraz D3. Są one substratem (czyli związkiem chemicznym używanym do wytwarzania innych związków) aktywnych form witaminy D, które oddziałują na organizm. Głównym metabolitem (aktywną substancją powstałą z witaminy D) występującym w krwioobiegu jest 25-hydroksywitamina D oznaczana jako 25(OH)D. Wykorzystywana jest w diagnostyce do odzwierciedlenia ilości witaminy D w organizmie. Natomiast najbardziej aktywną formą witaminy D jest 1,25-dihydroksywitamina D (1,25(OH)D). Te dwa związki mogą powstać wyłącznie w organizmie w wyniku dostarczenia witaminy D wraz z pożywieniem lub poprzez produkcję skórną.

Witamina D wyprodukowana w skórze utrzymuje się w organizmie 2–3 razy dłużej niż ta przyjęta doustnie.

Witamina D wyprodukowana w skórze utrzymuje się w organizmie 2–3 razy dłużej niż ta przyjęta doustnie. Niestety w Polsce efektywna skórna synteza witaminy D jest możliwa tylko od maja do września w godzinach między 10:00 a 15:00. Ekspozycja na światło słoneczne musi trwać przynajmniej 15 minut, około 18% powierzchni ciała musi pozostać odsłonięta. Dla większości z nas jest to zadanie nierealne do wykonania. W Polsce niedobór witaminy D może dotyczyć nawet 90% społeczeństwa. Aktywna forma witaminy D wykazuje wielokierunkowe działanie na cały organizm poprzez oddziaływanie na receptor VDR (ang. vitamin D receptor). Znajduje się on m.in. w mózgu, sercu, trzustce, nerkach, naczyniach krwionośnych, jelicie cienkim, prostacie i gruczole sutkowym. Dlatego tak ważna jest suplementacja witaminy D od pierwszych dni życia aż do późnej starości.  

Niedobór witaminy D

Sygnałami informującymi nas, że możemy borykać się z niedoborem witaminy D są bóle mięśni, próchnica zębów i spadek odporności – związany z powtarzającymi się infekcjami dróg oddechowych. Częstymi objawami są również ciągłe uczucie zmęczenia, obniżony nastrój, problemy ze snem oraz apetytem. U małych dzieci niepokojący powinien być powolny wzrost oraz wszelkie deformacje kości. Na hipowitaminozę wskazują wady postawy, zaburzenia stężenia wapnia w surowicy krwi oraz moczu, niskorosłość, nawracające stany zapalne, nadciśnienie tętnicze i otyłość. 

Jakie badania należy wykonać?

W celu stwierdzenia niedoboru witaminy D wykonuje się badanie stężenia 25(OH)D w organizmie. Optymalne wartości to dla dzieci i młodzieży 20–60 ng/ml oraz 30–80 ng/ml dla dorosłych. O ciężkim niedoborze mówimy, gdy wynik badania wynosi poniżej 10 ng/ml (rekomendacje dla Polski 2009). Wynik badania może być podany również w nmol/l – 1 ng/ml odpowiada 2,5 nmol/l 25(OH)D. Hipowitaminoza witaminy D często dotyczy osób otyłych, osób na diecie wegetariańskiej i wegańskiej oraz osób z zaburzeniami wchłaniania z przewodu pokarmowego.  

Niedobór witaminy D a układ kostny

Najlepiej poznaną rolą witaminy D jest utrzymanie prawidłowych funkcji kośćca. Zbyt mała ilość witaminy D w organizmie prowadzi do zaburzeń mineralizacji kości, czego skutkiem jest rozwój krzywicy u dzieci oraz osteomalacji u dorosłych. Schorzenia te manifestują się bólem wywołanym rozmiękaniem kości, deformacjami i wygięciami kończyn, osłabieniem siły mięśniowej. Zauważalna jest zwiększona zapadalność na infekcje układu oddechowego, a u dzieci opóźniony rozwój psychomotoryczny. Witamina D poprzez wpływ na wytrzymałość kości pośrednio ogranicza liczbę groźnych, prowadzących do złamań upadków osób starszych. Ograniczona sprawność fizyczna związana z osłabieniem siły mięśniowej oraz zaburzeniami równowagi może być więc objawem jej niedoboru. 

Zespół metaboliczny

„Zespołem metabolicznym” nazywamy zaburzenia o charakterze metabolicznym, do których zaliczamy: otyłość, insulinooporność, upośledzoną tolerancję glukozy, nadciśnienie tętnicze, dyslipidemię (zaburzenia gospodarski lipidowej, czyli np. zbyt wysokie stężenie cholesterolu) oraz stany prozapalne i prozakrzepowe. Witamina D wpływa na prawidłowe wydzielanie insuliny, reguluje ciśnienie tętnicze, wykazuje działanie kardioprotekcyjne (ochronne na komórki serca) i oddziałuje na ściany naczyń tętniczych. 

Zbyt niska ilość witaminy D będzie sprzyjać występowaniu zaburzeń układu krążenia. Hipowitaminoza może doprowadzić do rozwoju cukrzycy, miażdżycy, nadciśnienia tętniczego oraz wystąpienia zawału. Istnieje związek między otyłością, a zmniejszonym stężeniem 25(OH)D w porównaniu do osób o prawidłowej masie ciała. Prawdopodobnie wynika to z kumulacji witaminy D w tkance tłuszczowej, skutkującej brakiem możliwości oddziaływania na organizm. Osoby otyłe powinny przyjmować zwiększoną dawkę witaminy D. Brak podaży w diecie skutkować będzie groźnymi dla organizmu zaburzeniami układu sercowo-naczyniowego. 

Problemy z układem nerwowym

Odpowiednia ilość witaminy D w organizmie warunkuje prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Wpływa na rozwój mózgu oraz oddziałuje na struktury kierujące regulacją zachowań. Jej niedobór może zwiększać ryzyko wystąpienia zaburzeń nastroju oraz depresji. Jest związany także z wystąpieniem choroby Alzheimera, Parkinsona oraz stwardnieniem rozsianym. Kobiety, u których podczas ciąży odnotowano niedobór witaminy D, częściej cierpiały na depresję poporodową. 

Choroby autoimmunologiczne i nowotwory

Niedobór witaminy D jest związany z występowaniem oraz stopniem nasilenia takich chorób autoimmunologicznych jak:

• stwardnienie rozsiane
• reumatoidalne zapalenie stawów
• nieswoiste zapalenie jelit
• łuszczyca
• cukrzyca typu 1
• choroby tkanki mięśniowej

Witamina D wpływa na prawidłową proliferację (namnażanie się) komórek. Badania wykazały skuteczność cholekalcytriolu w hamowaniu postępowania nowotworów. Niskie stężenie 25(OH)D w krwi związane jest ze wzrostem częstości oraz agresywności nowotworów jelita grubego, sutka oraz prostaty. Należy pamiętać, że witaminę D trzeba traktować wyłącznie jako suplement wspomagający terapię. 

Niebezpieczny niedobór witaminy D w okresie ciąży

Suplementacja witaminy D w ciąży jest niezwykle ważna dla prawidłowego rozwoju dziecka. Znaczny niedobór tej witaminy może skutkować niską masą urodzeniową dziecka, mniejszą masą kostną, wystąpieniem hipokalcemii (niedoboru wapnia) oraz drgawek u noworodków. U dzieci matek niestosujących witaminy D w trakcie ciąży, już w 3. roku życia mogą wystąpić defekty szkliwa oraz częściej są one narażone na występowanie epizodów astmy czy infekcji dolnych dróg oddechowych. Niewystarczające pokrycie zapotrzebowania na witaminę D u kobiet ciężarnych zwiększa ryzyko wystąpienia takich powikłań ciąży jak cukrzyca ciążowa oraz stan przedrzucawkowy. 

Nadmiar witaminy D

Zatrucie witaminą D jest rzadkim przypadkiem, najczęściej wynikającym z nieprawidłowej suplementacji. Niebezpieczne jest przekroczenie bez wskazań lekarza 10 000 IU witaminy D na dobę. Maksymalną uznaną za bezpieczną u osób dorosłych dawką dobową cholekalcytriolu jest 4000 IU dziennie (u osób otyłych dawkę zwiększamy dwukrotnie). Hiperwitaminoza może wystąpić także u osób cierpiących na nadwrażliwość na witaminę D lub z zaburzeniami metabolizmu witaminy D. Szczególnie monitorowana powinna być suplementacja u pacjentów zmagających się z nadczynnością przytarczyc, leczonych alfakalcydolem oraz preparatami wapnia. 

Objawy hiperwitaminozy

O hiperwitaminozie witaminy D mówimy, gdy stężenie 25(OH)D w organizmie wynosi powyżej 50–100 ng/ml, stężenie powyżej 100 ng/ml uznawane jest za toksyczne. Objawy nadmiaru witaminy D w organizmie są zbliżone do objawów niedoboru. Pacjent czuje się osłabiony, ma trudności w koncentracji. Dodatkowo występuje senność, mogą pojawić się wymioty i zaparcia. Ostremu zatruciu witaminą D towarzyszy hiperkalciuria (zwiększone wydalanie wapnia wraz z moczem) oraz hiperkalcemia (zbyt duże stężenie wapnia w krwi). Manifestują się one splątaniem, poliurią (wielomoczem, czyli oddawaniem dużych ilości moczu), polidypsją (zwiększonym pragnieniem). Pojawiają się wymioty, osłabienie mięśni i ból kości. 

Długo utrzymująca się hiperwitaminoza może prowadzić do powstania złogów nerkowych oraz zwapnień m.in. w tętnicach. 

Źródła witaminy D 

Źródłem witaminy D3, czyli cholekalcyferolu są produkty pochodzenia zwierzęcego, natomiast witaminy D2 (ergokalcyferolu) produkty pochodzenia roślinnego. 

W celu wzbogacenia diety w witaminę D powinniśmy wprowadzić do diety:

• łososia
• tuńczyka 
• sardynki 
• śledzie
• makrele
• jaja 

Wbrew powszechnej opinii, mleko i jego przetwory zawierają niewielkie ilości witaminy D.  

Niestety ilość witaminy D w pożywieniu jest niewielka. 2000 IU witaminy D odpowiada 5 kg świeżego dorsza lub 2 kg grzybów shiitake.

Witamina D w mleku rybach i jajach

Oczywiście nasz organizm pobiera witaminę D z różnych pokarmów w ciągu dnia (mleko, ryby, jaja), jednak często przyjęcie odpowiedniej jej dawki staje się dla nas problematyczne. Jest także wyzwaniem dla wegan, gdyż największe ilości witaminy D znajdują się w pożywieniu pochodzenia zwierzęcego. Wiele produktów spożywczych wzbogacanych jest witaminą D – dotyczy to m.in. margaryn. Źródłem witaminy D jest także tran. 

Brak możliwości przyjmowania odpowiedniej ilości witaminy D wraz z dietą może być korygowany witaminą D pochodzącą z suplementów dostępnych w aptekach. Dawka witaminy D w określonych preparatach jest wyrażana w jednostkach międzynarodowych – IU lub mikrogramach – µg. Cholekalcyferol w ilości 50 µg odpowiada 2000 IU. 

Przy wyborze suplementu diety z witaminą D warto zwrócić uwagę, czy dany produkt przeszedł odpowiednie badania laboratoryjne. Wówczas będziemy mieć pewność, że zawartość witaminy D jest w nim taka, jak deklaruje producent. Przykładem takiego preparatu jest Witamina D3 od Medicover Vital. 1 kapsułka suplementu Medicover Vital zawiera 50 µg witaminy D3 – taka ilość pokrywa 1000% dziennej referencyjnej wartości spożycia dla osób dorosłych.

Suplementacja witaminy D – najważniejsze zasady

1. Dzieciom od pierwszych dni życia do 6. miesiąca życia należy podawać 400 IU witaminy D na dobę. 
2. Powyżej 6. miesiąca, aż do 12. miesiąca życia dawkę można zwiększyć do 600 IU na dobę, jeśli dieta dziecka jest uboga w witaminę D. 
3. Dzieci w wieku 1–10 lat, które w okresie możliwej syntezy skórnej (maj–wrzesień, 10:00–15:00, 18% odsłoniętego ciała) przebywają minimum 15 minut na słońcu, wytwarzają wystarczającą ilość witaminy D. Przy braku zachowania tych warunków podajemy 600–1000 IU dziennie. 
4. Młodzież, osoby dorosłe oraz seniorzy powinni przyjmować 800–2000 IU/dobę. Należy pamiętać, że dawkę witaminy D u osób otyłych należy zwiększyć dwukrotnie w odniesieniu do rekomendacji w swojej grupie wiekowej o prawidłowej wadze. 
5. Osoby cierpiące na choroby autoimmunologiczne, zespoły metaboliczne są bardziej narażone na jej niedobór. U seniorów obserwowana jest zmniejszona synteza skórna witaminy D oraz ograniczone jej wchłanianie w przewodzie pokarmowym, co również należy brać pod uwagę dobierając dawkę suplementu. 
6. Przez cały okres ciąży i laktacji można stosować dawkę 2000 IU/dobę. Witaminę D powinno się przyjmować wraz z posiłkiem i nie należy stosować jej wraz z płatkami owsianymi i otrębami.

Rekomendowana dawka suplementacji witaminy D to 2000–4000 IU na dobę przez cały rok.

Witamina D jest bardzo ważna nie tylko dla naszych kości, ale także mięśni, serca, mózgu oraz odporności. Warto wprowadzić ją do swojej diety. Dodatkowa suplementacja nie może jednak opierać się na zasadzie „im więcej tym lepiej”. Należy pamiętać, że nie tylko niedobór witamin jest dla nas groźny, ale również ich nadmiar. 

Dobrze zbilansowana dieta, utrzymanie prawidłowej masy ciała, aktywność fizyczna oraz suplementowanie witaminy D są elementami, które pomogą chronić nasz organizm przed zaburzeniami odporności oraz występowaniem wielu chorób. 

Materiał nie stanowi i nie zastąpi porady lekarskiej.